OTOİMMÜN HASTALIKLAR - ENFEKSİYON HASTALIKLARI

Otoimmün hastalıklar vücudun kendi dokusuna saldırması sonucu ortaya çıkan hastalıklardır. 80 den fazla otoimmün hastalık vardır.

Otoimmün hastalıkların sebebi, sıklığı, risk faktörleri:

Normal immün sistem vücudu yabancı maddelerden, mikroplardan korumak amacıyla antikor denilen silahları yapar. Bu silahları lökositler aracılığıyla üretir ve kullanır. Antikorlar bakteriler, virüsler, toksik maddeler, kanser hücreleri, diğer cins canlı dokularına karşı üretilir. İmmün sistem tarafından üretilen antikorlar yabancı maddeleri ortadan kaldırır, onları zararsız hale getirir.
Otoimmün hastalıklarda immün sistem normal doku ile zararlı olanlar arasına ayrım yapamaz ve kendi dokusuna savaş açar, antikor üretir, dokusuna zarar verir, hastalığa sebep olur. Bu hastalıklara otoimmün hastalıklar denir.
Bu hiper sensitivite reaksiyonları alerjik reaksiyonlara benzer. Alerjik reaksiyonlarda vücut dışarıdan gelen ve görmemesi gereken maddeye aşırı reaksiyon verir. Otoimmün hastalıklarda da vücut görmemesi gereken kendi dokusuna aşırı reaksiyon vererek hastalığa yol açar.
Vücudun kendi dokusuna reaksiyon vermesini neyin başlattığı tam olarak bilinmemektedir. Bir teoriye göre bazı viral bakteriyel enfeksiyonlar otoimmün hastalıkları başlatmaktadır. Bazı ilaçların hastalığı başlattığı da ileri sürülmüştür.

Otoimmünite, bağışıklık sisteminin vücudun kendi hücrelerine saldırmasına yol açan bir bozukluktur. Genetik, hormonal ve çevresel faktörlerin etkileşimiyle ortaya çıkan bu durum, antijenlere karşı gelişen öz tolerans süreçlerindeki bozulmalardan kaynaklanır.

Temel Bilgiler
Bağışıklık sistemi, doğuştan gelen (non-spesifik) ve adaptif (spesifik) olmak üzere iki kola ayrılır:

Doğuştan gelen bağışıklık: Deri, gözyaşı, bakteriyel flora gibi bariyerler ve kompleman gibi proteinlerle patojenlere karşı ilk savunma hattını oluşturur.
Adaptif bağışıklık: B ve T lenfositleri, immünoglobulinler ve sitokinler aracılığıyla spesifik yanıtlar üretir ve hafıza oluşturur.

Tolerans Mekanizmaları

Merkezi Tolerans:
- T hücreleri: Timusta pozitif (orta afiniteli hücrelerin hayatta kalması) ve negatif (yüksek afiniteli hücrelerin apoptozla elenmesi) seçilimle oto-reaktif hücreler engellenir. AIRE transkripsiyon faktörü, dokuya özgü antijenlerin ifadesini sağlayarak bu sürece katkıda bulunur.
- B hücreleri: Kemik iliğinde klonal delesyon ve reseptör düzenlemesiyle oto-reaktif hücreler elimine edilir.
Periferik Tolerans:
- Anerji: Kostimülatör sinyallerin eksikliği nedeniyle bağışıklık yanıtı baskılanır (örneğin, CTLA4 ve PD-1 yolları).
- Klonal İgnorans: Oto-antijenlere fiziksel bariyerler veya düşük sunum nedeniyle yanıt oluşmaz.
- Apoptoz: Fas-Fas ligand sistemiyle oto-reaktif hücrelerin ölümü sağlanır.

Tanı Yöntemleri

Laboratuvar Testleri: Tam kan sayımı (CBC), inflamatuar belirteçler (CRP, ESR), otoantikor taramaları (ANA, anti-dsDNA, RF gibi).
HLA Tiplendirmesi: Belirli HLA allelleriyle otoimmün hastalıklar arasındaki ilişki (örneğin, HLA-B27 ve ankilozan spondilit).
Akış Sitometrisi: Hücre yüzey belirteçlerinin analizi (örneğin, HIV’de CD4+ sayımı).

Otoimmün bir durumu teşhis etmek, çoğu laboratuvar testinin belirli bir hastalığa özgü olmaması nedeniyle çok aşamalı bir yaklaşım gerektirir. Tam kan sayımı (CBC) ve kapsamlı metabolik panel (CMP) alınması, ilk değerlendirmenin bir parçasıdır. İmmünolojik çalışmalar, akut faz reaktanları seviyeleri, sitokin analizi ve HLA tiplemesi de kullanılabilecek tekniklerdir. Otoimmün durumlar inflamasyonla ilişkilidir ve değerlendirilen önemli inflamatuar belirteçler eritrosit sedimantasyon hızı (ESR), C-reaktif protein (CRP) ve ferritindir.

Daha az sıklıkla, inflamatuar durumu değerlendirmek için seruloplazmin, fibrinojen, haptoglobin ve albümin seviyeleri de ölçülür. İnflamatuar belirteçler, belirli bir otoimmün hastalığa özgü olmasa da, hastalık aktivitesini izlemeye yardımcı olur.

Enzim-bağlantılı immünosorbent testi (ELISA), spesifik antikorları tespit etmek için kullanılır. Birçok otoimmün hastalık, belirli antikorların varlığıyla güçlü bir şekilde ilişkilidir. Romatoid faktör, IgG immünoglobulininin Fc bölgesine saldıran bir otoantikordur ve birçok otoimmün durumda bulunur. Romatoid artrit, sistemik lupus eritematozus (SLE), Sjögren sendromu, kriyoglobulinemi ve interstisyel fibrozis ile ilişkilidir. Romatoid artrit için daha spesifik bir otoantikor olan anti-siklik sitrüline peptit (anti-CCP) test edilebilir. Aşağıda, yaygın ve önemli otoantikorlar ve ilişkili oldukları hastalıkların bazı örnekleri verilmiştir. Bu liste kapsamlı olmasa da, çok yaygın ve önemli otoantikor ilişkilerini yansıtmaktadır.

Anti-nükleer antikor (ANA): SLE, Sjögren sendromu, skleroderma, polimiyozit, dermatomiyozit, Hashimoto tiroiditi, otoimmün hepatit, Graves hastalığı, primer pulmoner hipertansiyon, primer otoimmün kolanjit
Anti-çift sarmallı DNA (anti-dsDNA): SLE
Anti-sinyal tanıma partikülü (anti-SRP), anti-JO-1, anti-PM/Scl: Polimiyozit ve dermatomiyozit
Antinötrofil sitoplazmik antikor (ANCA): Wegener granülomatozu, Churg-Strauss sendromu, mikroskopik polianjiit
Anti-kardiyolipin (aCL)/antifosfolipid (aPL): Antifosfolipid antikor sendromu

Akım sitometrisi, belirli hücre popülasyonlarını çeşitli hücre yüzey belirteçlerinin varlığına veya yokluğuna göre incelemek için kullanılan başka bir laboratuvar tekniğidir. Örneğin, insan immün yetmezlik virüsü (HIV) hastalarında CD4+ T-lenfositlerini saymak için kullanılır ve bu da enfeksiyonun şiddetini ölçmede yardımcı olur.

HLA tipleme çalışmaları, çeşitli otoimmün hastalıklarla ilişkili MHC sınıf I ve II genlerini inceler. Jel elektroforezi, polimeraz zincir reaksiyonu (PCR) ve ELISA, belirli HLA moleküllerini analiz etmek için kullanılan tekniklerden bazılarıdır. Bazı HLA alelleri ile otoimmün durumlar arasındaki güçlü ilişkiler aşağıda listelenmiştir.

HLA-B27: Ankilozan spondilit
HLA-DR1, HLA-DR4: Poliartiküler juvenil idiyopatik artrit
HLA-DR3, HLA-DR2: Lupus
HLA-DRB1: Romatoid artrit
HLA-DQ2, HLA-DQ8: Çölyak hastalığı

Bu tekniklerden bir veya daha fazlasını kullanmak, otoimmün hastalıklara yönelik teşhis yaklaşımında yaygındır.

Klinik Önem

Sistemik Otoimmün Hastalıklar

Yaygın görülen otoimmün hastalıklar şunları içerir:

Sistemik Lupus Eritematozus (SLE):
- Tanı için aşağıdaki 11 kriterden en az 4’ünün bulunması gerekir:
  - Malar döküntü (kelebek şeklinde yüz döküntüsü),
  - Diskoid döküntü (ciltte yara izi bırakabilen lezyonlar),
  - Fotosensitivite (güneş ışığına karşı aşırı duyarlılık),
  - Oral ülserler (ağız içi yaralar),
  - Artrit (eklem iltihabı),
  - Serosit (akciğer veya kalp zarında sıvı birikimi),
  - Böbrek tutulumu (en sık lupus nefriti),
  - Hematolojik bozukluk (anemi, lökopeni, trombositopeni),
  - Nörolojik bozukluk (nöbetler, psikoz),
  - İmmünolojik bozukluk (anti-dsDNA, anti-Smith antikorları gibi),
  - Antinükleer antikor (ANA) pozitifliği.
Sjögren Sendromu:
- Kseroftalmi (göz kuruluğu) ve kserostomi (ağız kuruluğu) temel belirtilerdir.
- Bunlara ek olarak böbrek, akciğer, dermatolojik ve sinir sistemi tutulumları görülebilir.
Skleroderma (Sistemik Skleroz):
- Aşırı kollajen birikimi nedeniyle cilt ve iç organlarda fibrozis gelişir.
- İki ana formu vardır:
  - Sınırlı kutanöz sistemik skleroz: CREST sendromu ile ilişkilidir (Kalsinozis, Raynaud fenomeni, Özofagus disfonksiyonu, Sklerodaktili, Telenjiektazi).
  - Yaygın kutanöz sistemik skleroz: Hızlı ilerleyen cilt ve organ tutulumu görülür.
Sarkoidoz:
- Nonkazeifiye granülomlar (nekroz içermeyen iltihaplı nodüller) akciğerlerde (bilateral hiler lenfadenopati), gözlerde, deride, kalpte, gastrointestinal sistemde, sinir sisteminde ve endokrin organlarda oluşabilir.
Romatoid Artrit (RA):
- Simetrik sinovit (eklem zarı iltihabı) ve 30 dakikadan uzun süren sabah tutukluğu karakteristiktir.
- Ekstra-artiküler bulgular arasında romatoid nodüller, amiloidoz ve sistemik vaskülit yer alır.
Çölyak Hastalığı:
- Gluten tüketimiyle tetiklenen duodenal villus atrofisi (ince bağırsak yapısının bozulması) görülür.
- Kötü kokulu ishal, malabsorpsiyon (besin emilim bozukluğu) ve kilo kaybı tipik belirtilerdir.

Önemli Not:
Bu hastalıkların klinik seyri kişiden kişiye değişebilir ve sistemik tutulumlar zamanla gelişebilir. Tanı için laboratuvar testleri (otoantikorlar), görüntüleme ve klinik kriterler birlikte değerlendirilir.

Organa Özgü Otoimmün Hastalıklar

Yaygın görülen organa özgü otoimmün hastalıklar şunları içerir:

Tip 1 Diyabet:
- Pankreas adacık hücrelerine karşı otoantikorlar, insülin üretiminin durmasına yol açar.
- Hiperglisemi (yüksek kan şekeri), poliüri (aşırı idrara çıkma) ve polidipsi (aşırı susama) temel belirtilerdir.
Crohn Hastalığı:
- İnflamatuar bağırsak hastalığı olup, yama tarzında transmural lezyonlar (tüm bağırsak duvarını tutan) ile karakterizedir.
- Tüm gastrointestinal sistem (ağızdan anüse kadar) etkilenebilir.
- Fistüller, eritema nodozum (ağrılı deri nodülleri) ve piyoderma gangrenozum (ülseratif cilt lezyonları) gibi komplikasyonlar görülebilir.
Büllöz Pemfigoid:
- Hemidesmozomlara (deri-epidermal bileşke proteinleri) karşı otoantikorların neden olduğu subepidermal bül (su toplaması) hastalığıdır.
- Gövde, iç uyluk ve fleksör bölgelerde simetrik, gergin büller oluşur.
- Ürtiker (kurdeşen), pruritus (kaşıntı) ve egzama eşlik edebilir.
Ankilozan Spondilit (AS):
- Sakroiliak eklem hassasiyeti ve kronik bel ağrısı ile başlar.
- Periferik artrit (kol/bacak eklemlerinde iltihaplanma) ve daktilit (“sosis parmak” şişliği) görülebilir.
- Zamanla omurgada kireçlenme ve hareket kısıtlılığı gelişir.
Henoch-Schönlein Purpurası (HSP):
- Küçük damar vasküliti ile seyreder.
- Palpabl purpura (basınçla solmayan mor-kırmızı döküntüler), artralji (eklem ağrısı), gastrointestinal kanama, karın ağrısı ve nefrit (böbrek iltihabı) temel bulgularıdır.
- Çocuklarda daha sık görülür.
Multipl Skleroz (MS):
- Santral sinir sisteminde kronik inflamasyon sonucu miyelin kılıfının yıkımı (demyelinizasyon) oluşur.
- Spinal kord sendromları (güçsüzlük, duyu kaybı), optik nörit (görme kaybı), beyin sapı ve serebellar sendromlar (denge bozukluğu, çift görme) ve bilişsel bozukluklar görülebilir.
- Ataklar ve remisyonlarla seyreder.

Önemli Notlar:

Bu hastalıkların tanısı için klinik bulgular, laboratuvar testleri (örneğin, Tip 1 diyabette anti-GAD antikorları) ve görüntüleme yöntemleri (MS’de MR) birlikte kullanılır.
Tedavide immünsupresif ilaçlar, biyolojik ajanlar ve semptomatik yaklaşımlar öne çıkar.

Epidemiyoloji
ABD’de nüfusun ~%8-10’u otoimmün hastalıklardan etkilenir ve kadınlarda daha sık görülür.

Sonuç
Otoimmün hastalıklar, tolerans mekanizmalarındaki bozulmalar sonucu ortaya çıkar ve çeşitli klinik tablolara yol açar. Tanıda laboratuvar testleri ve klinik bulgular birlikte değerlendirilir. Bu hastalıkların yönetimi, immünolojik süreçlerin anlaşılmasıyla gelişmektedir.

Kaynak: Kurup S, Pozun A. (2022). Biochemistry, Autoimmunity. StatPearls Publishing.

Otoimmün Hastalıklar Çoktan Seçmeli Test (20 Soru)

1. Aşağıdakilerden hangisi otoimmün bir hastalık değildir?

A) Romatoid artrit
B) Sistemik lupus eritematozus (SLE)
C) Diyabet mellitus tip 1
D) Parkinson hastalığı
E) Hashimoto tiroiditi

2. Romatoid artrit tanısında en spesifik otoantikor hangisidir?

A) Anti-nükleer antikor (ANA)
B) Anti-dsDNA
C) Anti-siklik sitrüline peptit (anti-CCP)
D) Antikardiyolipin antikoru (aCL)
E) Antitiroglobulin antikoru

3. Aşağıdaki otoantikorlardan hangisi sistemik lupus eritematozus (SLE) ile en güçlü şekilde ilişkilidir?

A) Anti-JO-1
B) Anti-dsDNA
C) Anti-SRP
D) Anti-tPO
E) Anti-gliadin

4. HLA-B27 aleli hangi otoimmün hastalıkla güçlü bir şekilde ilişkilidir?

A) Çölyak hastalığı
B) Ankilozan spondilit
C) Graves hastalığı
D) Sjögren sendromu
E) Multipl skleroz

5. Aşağıdakilerden hangisi inflamatuar belirteçlerden biri değildir?

A) C-reaktif protein (CRP)
B) Eritrosit sedimantasyon hızı (ESR)
C) Ferritin
D) Hemoglobin
E) Fibrinojen

6. Antifosfolipid antikor sendromu (APS) tanısında hangi otoantikor önemlidir?

A) Anti-tiroglobulin
B) Anti-kardiyolipin (aCL)
C) Anti-CCP
D) Anti-JO-1
E) Anti-gliadin

7. Wegener granülomatozu (granülomatozis ile poliangeitis) tanısında hangi otoantikor kullanılır?

A) Anti-nükleer antikor (ANA)
B) Anti-dsDNA
C) Antinötrofil sitoplazmik antikor (ANCA)
D) Anti-Scl-70
E) Anti-Ro/SSA

8. Aşağıdakilerden hangisi Sjögren sendromu ile ilişkili bir otoantikordur?

A) Anti-dsDNA
B) Anti-JO-1
C) Anti-Ro/SSA
D) Anti-CCP
E) Anti-tTG

9. Otoimmün hepatit tanısında hangi otoantikor önemlidir?

A) Anti-mitokondriyal antikor (AMA)
B) Anti-düz kas antikoru (ASMA)
C) Anti-tiroglobulin
D) Anti-gliadin
E) Anti-CCP

10. Çölyak hastalığı tanısında hangi otoantikor kullanılır?

A) Anti-dsDNA
B) Anti-tTG (doku transglutaminaz antikoru)
C) Anti-SRP
D) Anti-JO-1
E) Anti-Ro/SSA

11. Aşağıdakilerden hangisi Graves hastalığının otoimmün mekanizmasında rol oynar?

A) TSH reseptör antikorları
B) Anti-tiroglobulin
C) Anti-tPO
D) Anti-insülin antikorları
E) Anti-gliadin

12. Polimiyozit ve dermatomiyozit tanısında hangi otoantikorlar kullanılır?

A) Anti-JO-1, Anti-SRP
B) Anti-dsDNA, Anti-Sm
C) Anti-CCP, RF
D) Anti-tTG, Anti-gliadin
E) Anti-Ro/SSA, Anti-La/SSB

13. Aşağıdaki hastalıklardan hangisi HLA-DQ2 ve HLA-DQ8 ile güçlü bir şekilde ilişkilidir?

A) Romatoid artrit
B) Çölyak hastalığı
C) Sistemik lupus eritematozus (SLE)
D) Multipl skleroz
E) Sjögren sendromu

14. Otoimmün tiroid hastalıklarında (Hashimoto ve Graves) hangi otoantikorlar yüksek bulunur?

A) Anti-tPO ve Anti-tiroglobulin
B) Anti-dsDNA ve Anti-Sm
C) Anti-CCP ve RF
D) Anti-JO-1 ve Anti-SRP
E) Anti-Ro/SSA ve Anti-La/SSB

15. Aşağıdakilerden hangisi otoimmün bir nörolojik hastalıktır?

A) Multipl skleroz
B) Alzheimer hastalığı
C) Parkinson hastalığı
D) Epilepsi
E) Migren

16. Myastenia gravis hangi otoimmün mekanizma ile gelişir?

A) Asetilkolin reseptör antikorları
B) Anti-tiroglobulin
C) Anti-dsDNA
D) Anti-CCP
E) Anti-gliadin

17. Primer biliyer kolanjit (PBC) tanısında hangi otoantikor önemlidir?

A) Anti-mitokondriyal antikor (AMA)
B) Anti-düz kas antikoru (ASMA)
C) Anti-tTG
D) Anti-JO-1
E) Anti-Ro/SSA

18. Aşağıdakilerden hangisi otoimmün bir hematolojik hastalıktır?

A) Hemofili A
B) Otoimmün hemolitik anemi
C) Talasemi
D) Demir eksikliği anemisi
E) Pernisiyöz anemi

19. Hangisi inflamatuar bağırsak hastalığı (IBD) olarak kabul edilen bir otoimmün durumdur?

A) Crohn hastalığı
B) İrritabl bağırsak sendromu (IBS)
C) Divertikülit
D) Peptik ülser
E) Gastrit

20. Aşağıdakilerden hangisi otoimmün bir deri hastalığıdır?

A) Psöriazis
B) Akne vulgaris
C) Kontakt dermatit
D) Ürtiker
E) Seboreik dermatit

CEVAP ANAHTARI